Τα έργα του είναι άφταστα και κανείς δεν μπορεί ούτε να τον μιμηθεί ούτε να μαθητέψει κοντά του, γιατί δεν έχει μέθοδο ή τεχνοτροπία να μεταδώσει. Οι δημιουργίες του γίνονται πάνω στα ανθρώπινα έργα και είναι αυτές που φανερώνουν το μεγαλείο που σχεδόν πάντα διαφεύγει από εμάς, το ποιητικό ιδεώδες μπροστά στο οποίο το ανθρώπινο χέρι αδυνατεί να φτάσει.
Δες τον Παρθενώνα σήμερα, πώς το φως περνά ανάμεσα στους γυμνούς κίονες αναδείχνοντας τον σκελετό, την σύλληψη των δημιουργών του· και δες όλες τις αναπαραστάσεις του με βάση τις μελέτες ιστορικών και τεχνοκριτών, όπου το πλήρες κτίσμα, με τους τοίχους να το κλείνουν ολόγυρα, τα χρωματιστά αετώματα και τα αγάλματα, την κεραμοσκεπή να κυριαρχεί χρωματικά: ένα βασιλικό παλάτι, ένα πολυτελές φρούριο, ένας ναός για την προσκύνηση μιας θεότητας. Ένα κτίσμα με χρήση συγκεκριμένη, όχι ένα σύμβολο αρμονίας και απλότητας όπως το έφτιαξε ο χρόνος στο πέρασμά του.
Δες τον Μυστικό Δείπνο του Ντα Βίντσι πριν και μετά την αποκατάστασή του, τι οδυνηρό ξάφνιασμα προξενεί η ένταση των χρωμάτων, η σαφήνεια των περιγραμμάτων που εξόρισαν για πάντα την αχλή της φθοράς και της μουτζούρας, το πέπλο μυστηρίου και δέους για το τι συνέβη στ’ αλήθεια γύρω από εκείνο το μοιραίο τραπέζι και πως ακριβώς ήταν οι συνδαιτυμόνες.
Και δες την Αφροδίτη της Μήλου και την Άπτερο Νίκη στη σημερινή τους κατάσταση· φαντάσου τες αλώβητες και ολοκληρωμένες, πόσο πολύ θα έχαναν τον συμβολικό χαρακτήρα που έχει δώσει η επέμβαση του χρόνου πάνω τους – δεν μπορώ παρά να σκέφτομαι πόσο πολύ θα ήθελαν οι δημιουργοί τους να είχαν φτάσει σε αυτό ακριβώς το αποτέλεσμα από μόνοι τους, έχοντας εξαρχής συλλάβει αυτό που σήμερα «απομένει» από τα έργα τους.
Δες τα σπαράγματα του Σολωμού, πόσο πιο ποιητικά ακούγονται και διαβάζονται στην ατελή μορφή που έμειναν για πάντα, πόσες εικόνες, πόσους ήχους και πόσες σκέψεις υποβάλλουν, δίπλα στα τελειωμένα ποιήματα που λέν’ αυτό που λένε.
Άκου τις ημιτελείς συμφωνίες του Σούμπερτ και του Μπρούκνερ και φαντάσου πόσο θα ξέπεφταν αν οι συνθέτες είχαν προλάβει να προσθέσουν την καταφατική αποκορύφωση, το θρίαμβο, που απαιτεί η φόρμα της συμφωνίας για το τελευταίο, τέταρτο μέρος της.
Και δες τα προπλάσματα των αγαλμάτων πλάι στα ολοκληρωμένα γλυπτά, τα προσχέδια των πινάκων πλάι στον τελικό πίνακα. Ναι, είμαι πια βέβαιος πως ο χρόνος είναι ο καλύτερος καλλιτέχνης απ’ όλους τους μεγάλους και τους μικρούς καλλιτέχνες, πως εκείνος γνωρίζει τον αληθινό σκοπό του δημιουργού, την αόριστη και γενική σύλληψη η οποία ποτέ δεν προσεγγίστηκε από άνθρωπο, όσο σπουδαίος και αν υπήρξε – την αληθινή αξία της τέχνης που είναι να κινητοποιεί τη φαντασία και το αίσθημα, όχι να τα ακυρώνει με τις οριστικές και αναμφισβήτητες δηλώσεις της. Έτσι και τα πρόσωπα των ανθρώπων, στις διάφορες ηλικίες απ’ όπου περνάνε δεν είναι παρά μια σειρά προσχέδια· και το τελικό έργο, η ύστατη προσπάθεια του καλλιτέχνη, είναι το πιο καλό απ’ όλα τα άλλα. Τα πρόσωπά μας όταν πια γερνάμε είναι ένα τοπίο απέραντο, διηγούνται την ιστορία μας, απαυγάζουν όση σοφία, γνώση και αγάπη έχουμε καταφέρει να νιώσουμε ή ν’ αποκτήσουμε και ξεπερνάνε ό,τι έχει προηγηθεί σε αξία. Ο χρόνος, ο χρόνος το έχει καταφέρει αυτό, και όποιος δεν το βλέπει και δεν το αποδέχεται αυτό είναι τυφλός στην ομορφιά του κόσμου.
Κηφισιά, 19 Ιανουαρίου 2024
